Alaeddin Bey

[SüKûT]

Karamanoğulları Devleti'nin tanınmış beylerinden (1361-1398).

Kitabeler, vakfiyeler, paralar ve tarihî takvimlerle yerli ve yabancı çağdaş vekâyi'nâmelerden çoğunun gösterdiği gibi Alâeddin, bu hükümdarın lakabı değil adıdır. Alâeddin Ali ise onun çağdaşı Eretna Devleti hükümdarının lakabı ve adı olup Alâeddin Bey'den bu şekilde (Alâeddin Ali) bahsetmek doğru değildir. Şikârinin ona “Ebü'l-feth” denildiğine dair Sözleri [75] kitabelerce de doğrulanmaktadır.

743'te (1342-43) doğdu. Karaman Bey-in torunu Halil Bey'in oğludur. 1352'de Karaman Devleti tahtına çıkan ağabeyi Süleyman Bey'in yanında bulunarak onun en yakın yardımcısı oldu. Bu sırada Karamanoğulları'nın idaresinde fç İl'den başka ova bölgesinde sadece devlet merkezi Lârende (Karaman) bulunuyordu. Konya. Aksaray, Niğde ve Beyşehri'ye (Beyşehir) gelince bunlar Eretnalılar'a bağlı valiler tarafından idare ediliyor ve Konya ovasının en güzel otlaklarında da daimî bir karışıklık unsuru olan Moğol oymakları oturuyordu. Ağır başlı, iyi kalpli ve dindar bir hükümdar olduğu anlaşılan Süleyman Bey 1361 yılında hanedandan Kasım ile diğer bazı devlet erkânı tarafından öldürüldü ve yerine tahta Kasım çıkarıldı. Bundan haberdar olan Alâeddin Bey ağabeyinin öcünü almak İçin harekete geçti ve topladığı askerle Lârende üzerine yürüyüp karşısına çıkan suikastçıları yendi; şehri ele geçirerek Karaman Devleti tahtına oturdu. Alâeddin Bey'in Karaman Devleti tahtına 1361 veya 1362'de geçmiş olduğu kabul edilebilir. Hükümdarlığının ilk yıllarını hâkimiyetini sağlamlaştırmakla geçirdi. Bu sırada Eretna ülkesinde de önemli olaylar cereyan ediyordu. Moğollar Eretna'nın yerine geçmiş olan oğlu Mehmed Beyi yendikten sonra Kayseri'yi atıp yağmaladılar (1364). Sivas'a çekilmiş olan Mehmed Bey ise orada beyleri tarafından öldürüldü ve yerine çocuk yaştaki oğlu Alâeddin Ali geçirildi [76] Devletinin sınırlarını genişletmek isteyen Karamanoğlu Alâeddin Bey, Eretnalılar'ın içine düştüğü durumu fırsat sayarak harekete geçti ve ilk olarak Konya'yı Eretna Devleti'nin valisi Ali Zerger'in elinden aldı (768/1366-67) ve şehrin idaresini kardeşlerinden Dâvud Bey'e verdi. Bundan sonra Alâeddin Bey'in Akşehir. Ereğli ve diğer bazı yerleri de topraklarına kattığı anlaşılıyor. Alâeddin Bey bu esnada (769/1367-68), Moğollar'ın Eretna Hükümdarı Alâeddin Ali Bey'in kuvvetlerine yenilerek Orta Anadolu'nun batı kesimindeki mukavemetlerinin kırılmasından da faydalanarak Ilgın. Okluk Hisarı ile İshaklu'yu fethedip devletinin sınırlarını genişlettiği gibi Niğde, Develü, Yavaş Kara Hisarı, Aksaray ve diğer bazı kaleleri de alarak başarılarını sürdürdü. Hatta 777 (1375-76) yılında Ürgüp ve Kayseri'yi bile eline geçirdi. Fakat Kayseri'deki hâkimiyeti çok sürmedi. Şehir Eretnalılar tarafından geri alındı. Şikârî'nin belirttiğine göre [77] Alâeddin Bey daha sonra Frenkler ile şiddetli çarpışmaların ardından Silifke kıyılarındaki küçük Körkes (Korîkos) ile Lamsi (Lamas) kalelerini fethetti. Tarsus ile Gülek Boğazı'ndaki kaleleri ele geçirmek gayesiyle Çukurova'daki Üçok Türkmen-lerinin Memlükler'e karşı mücadelelerini kuvvetle destekledi ve onlara arka çıktı. Şikârı, Gülek Kalesi'nin ele geçirildiğini bildiriyorsa da [78], Karamanlıların burayı uzun müddet ellerinde tutamadıkları şüphesizdir. Neticede Alâeddin Bey'in Üçok Türkmenleri'ni tutması ve Tarsus üzerindeki ihtirasları onu ve haleflerini Osmanlılar'a karşı kuvvetli bir hami olan Memlükter'den mahrum bıraktı.

Eretna Devleti Hükümdarı Alâeddin Ali Bey'in veziri Kadı Burhâneddin 782'de (1380-81) nâibliğe geçti; bir müddet sonra da Ali Bey'in oğlunu hal'edip hükümdarlığını ilân etti. Fakat diğer birçok Eretnalı valiler gibi Kayseri Valisi Cüneyd de Kadı Burhâneddin'in hükümdarlığını tanımadı ve Kayseri bölgesini başına buyruk bir şekilde idare etmeye başladı. 1383 yılında Cüneyd. Ürgüp'ü Kara-manlılar'ın elinden almak için harekete geçtiyse de onlara yenilip esir düştü. Ertesi yıl Kayseri'yi eline geçiren Kadı Burhâneddin Develü'yü de almak istedi, ancak Alâeddin Bey bunu önlemek için Cüneyd'i hapisten çıkartıp Develü'yü ona verdiğinden Burhâneddin de burayı almak arzusundan vazgeçti. 1386 yılında Alâeddin Bey'in müfrezeler göndererek oymaklarını perişan bir duruma düşürdüğünü söyleyen bazı Moğol beyleri Burhâneddin'e Karamanoğlunun ülkesine bir yağma akını yapılması teklifinde bulundular ve bu teklif onun tarafından kabul edildi. Develü'ye gelindiğinde Osmanlı Hükümdarı Murad Hüdâvendigâr'ın Karamanoğlu'nun üzerine yürüdüğü haber alındı. Burhâneddin böyle bir durumda Alâeddin Bey'e zarar vermenin kendisinden daha çok Osmanlı hükümdarının işine yarayacağını anlayıp hareketi durdurdu. Esasen Alâeddin Beyden gelen bir elçi de bundan böyle Moğol oymaklarının incitilmeyeceği. Kayseri yörelerine akınlar yapılmayacağı ve Cüneyd'e yardım edilmeyeceği hakkında hükümdarı adına teminat vermişti. Kadı Burhâneddin'in tarihçisi Esterâbâdî, Alâeddin Bey'in sözünde ve andında durmayıp Cüneyd'i Kayseri yörelerinin yağmalanma ve yıkılmasına tahrik ettiğini yazmaktadır. [79]

Karamanlı Osmanlı münasebetleri XIV. yüzyılda karşılıklı dostluk duygulan içinde başlamıştı. Alâeddin Bey'in Murad Hüdâvendigâr'ın kızıyla evlenmesi bu münasebetlerin güzel bir neticesi idi. Karamanoğlu'nun Osmanlı hükümdarına yazdığı mektupta “Kalın başlık” olarak 100.000 akçe. 100 baş at, on katar deve. Türk kadifesi, Frenk kadifesi ile diğer kıymetli kumaşlar gönderildiği ifade edilmiştir [80] Yine aynı husus ile ilgili olan nikâh akidnâmesinin 787 yılının Ramazan ayında [81] yazıldığı görülüyorsa da [82], bunun 773'ten (1371-72) önce bir tarih olması gerekir. Çünkü tarihî takvimlerde Alâeddin Bey'in Murad Hüdâvendigâr'ın kızından olan oğlu Mehmed Bey'in 773'te doğduğu bildirilmektedir. Alâeddin Bey'in bu hanımının adı Melek Hatun olup kendisine Nefise Sultan da denilmektedir. Lârende'de yaptırmış olduğu 783 (1381-82) tarihli medrese Karamanlı mimari eserlerinin en önemlilerinden biri sayılır. Melek Hatun, Alâeddin Bey'in en büyük oğlu Mehmed ile Karaman'ın anneleri idi.

Fakat bu iyi münasebetler fazla sürmedi ve Hamîdoğullan'na ait topraklara hâkim olmak gayreti yüzünden bozuldu. Kendilerini Selçuklulardın vârisleri sayan Karamanlılar. Osmanlılar'ın kuvvetlenmelerini ve bilhassa Anadolu'da toprak kazanmalarını istemiyorlardı. Hatta Karamanoğullarfnın Ankara şehrinin Orhan Bey'in eline geçmesinden memnun kalmadıkları, Orhan Bey'in ölümü üzerine (768/1366-67) ahîleri tahrik ederek Osmanlı muhafız kuvvetini şehirden çıkarttıklarına dair bir rivayet vardır. [83] Fakat bu rivayet doğru olsa bile Ankara'nın zaptı iki taraf arasında herhangi bir ihtilâf yaratmamıştı. Buna karşılık Murad Hüdâvendigâr'ın ikna yolu veya tehdit ile Hamîdoğlu Hüseyin Bey'den ülkesine ait bir kısım topraklan satın alması, dostça münasebetlerin bozulmasına yol açtı. Alâeddin Bey. Osmanlı hükümdarının Rumeli'de seferde bulunmasını fırsat bilip Karaağaç, Eğirdir (Eğridir) ve Yalvaç şehirlerini İşgal etti. Bu işgal esnasında yağmaların da yapıldığı, çok sayıda hayvan sürüldüğü anlaşılıyor. Alâeddin Bey bu yerleri evvelce Hamîdoğlu'ndan satın almış olduğunu iddia ediyordu. Karaman hükümdarının Hamîdoğlu'nun telkini üzerine bu yerleri işgal ettiği şeklinde de bir rivayet vardır ki doğru olabilir. Murad Hüdâvendigâr haklı olarak bunu savaş sebebi saydı ve Karaman ülkesine sefer açtı (1386). Alâeddin Bey, Murad Hüdâvendigâr'ın böyle bir harekette bulunacağını tahmin etmemişti. Banş yapmak için birbiri arkasından iki elçi gönderdi ise de Osmanlı hükümdarı verdiği karardan dönmedi. Bahar gelince ordusunun başında Karaman ülkesine yürüdü. Kalabalık [84], bakımlı, donatımlı ve disiplinli olan bu orduda sayısı hiç de az olmayan hıristiyan hükümdarların kuvvetleri de vardı. “Beni gaza etmekten alıkoydu” diyerek Karamanoğlu'na kızan Murad Hüdâvendigâr ile çevresindeki ulemâ ve şeyhler, müslümanlara karsı sevkedilen orduda hıristiyan askerlerinin bulunmasında dinî bakımdan bir mahzur görmemişlerdi. Alâeddin Bey de kalabalık bir ordu topladı, ancak bu ordu sayıca, donatımca ve manevî kuvveti bakımından Osmanlı ordusunun gerisinde kalıyordu. Karaman ordusunda Orta Anadolu'daki bütün Moğollar yer almışlardı. Bu Moğollar ile Turgutlu, Bayburtlu. Varsak ve diğer birçok Türkmen oymaklarına mensup çok sayıda askerden meydana gelen Karaman ordusu Osmanlı askeri tarafından kolayca bozguna uğratıldı. Muharebenin Konya'ya iki konak mesafedeki Efrenk (Frenk) Yazısı denilen yerde yapıldığı anlaşılıyor. Kazanılan zaferle İlgili olarak Celâyir Sultanı Ahmed'e gönderildiği söylenen mektupta, savaşın 5 Şevval 788 [85] Çarşamba günü yapıldığı kaydedildiği gibi [86], bu sefer münasebetiyle sürsat olarak nüzul ve zahire hazırlamaları için kadılara gönderilen tevki'ler de 788 yılı Ramazan ayının sonlarında yazılmıştır. [87] Bu sefer hakkında en mufassal bilgiyi veren Neşrî de seferin tarihi olarak aynı yılı veriyor. [88] Halbuki L H. Uzunçarşılı seferin 788'de değil 789'da (1387) yapıldığını kabul ediyor. [89] Gerçekten, savaşın kasım ayının ortalarından sonra yapılmış olması Osmanlı savaş geleneklerine pek uygun düşmüyor. Bilindiği üzere Osmanlı seferlerinde kasım ayı girerken sefere son verilir, askerler ya ülkelerine dönerler veya kendilerine tahsis edilmiş kışlaklara çekilirlerdi. Bununla beraber elde daha kuvvetli reddedici deliller olmadığı için muharebenin kaynaklarda gösterilen tarihte yani 788 yılında yapıldığını kabul etmek daha uygun görünmektedir. Savaştan sonra Osmanlı ordusu bir müddet Konya'yı kuşattı ve Murad Hüdâvendigâr kızının araya girmesiyle teklif edilen barışı kabul etti. Buna göre Beyşehri Osmanlı idaresine geçti

[90] Çağdaş müellif Esterâbâdî. Osmanlı hükümdarının Karamanoğlu'na ait olan Eğirdiri fethettikten sonra geri döndüğünü bildirir. [91]

Ancak, karısı ve bilhassa şartlar dolayısıyla tehlikeyi ucuz atlatan Alâeddin Bey mücadeleyi bırakmadı. Murad Hüdâvendigâr'ın Kosova'da şehid olduğunu (1389) haber alınca Beyşehri'ni zaptettiği gibi Batı Anadolu beylerini de yeni hükümdarla mücadeleye teşvik etti. Fakat Ba-yezid yaklaştığı zaman onunla savaşmaya cesaret edemeyip Ermenek'e çekildi ve oradan kayınbiraderine elçi gönderip barış istedi. Osmanlı hükümdarı onun bu isteğini yerine getirdi. Beyşehrine bağlı Köşk Bükü köyünün batısındaki yerler Osmanlılara ait olmak üzere banş yapıldı (1391). Buna göre Seydişehir ile Bozkır yörelerinin Osmanhlar'a verilmiş olması herhalde bahis konusu değildir. Bu arada Alâeddin Bey Kadı Burhâneddin'le de iyi geçinemedi: Kayseri yöresine düzenlenen tahrip ve yağma akınları ile Timur'a elçi gönderip bağlılığını bildirmesi. Kadı Burhâneddin'in Aksaray ve çevresindeki bazı kaleleri ele geçirmesine ve Karaman ilinde büyük bir yağmaya girmesine sebep oldu. Ninebolu Muharebesi sırasında (1396) Ankara'ya hücum eden Alâeddin Bey şehrin muhafızı Saru Temürtaş Bey'i esir aldı; ancak muharebenin kazanıldığını duyunca Osmanlı kumandanını kendi elçi-siyle birlikte Bayezid'e gönderdiyse de Yıldırım Bayezid barış teklifini kabul etmeyip Karaman ülkesine yürüdü. Konya yakınlarında Akçay'da iki gün süren savaşta yenilen Aiâeddin Bey Konya Kalesi'ne sığındı. Yıldırım Bayezid şehri kuşattı; kuşatmanın onuncu gününde Konyalılar, can ve mallarına bir şey yapılmaması karşılığında şehri Osmanlı hükümdarına teslim ettiler. Alâeddin Bey savaşarak kaçmaya çalıştı ise de yakalanarak kayınbiraderinin huzuruna yasak kelimeürüldü ve daha sonra da öldürüldü. Bu hâdisenin 800 (1397-98) yılında vuku bulduğu anlaşılıyorsa da hangi ayda olduğu hakkında bir şey söylemek mümkün değildir. Bayezid sadece Konya ile yetinmemiş. Lârende'yİ aldıktan sonra Niğde'ye de yürüyüp burada bulunan Alâeddin Bey'in oğulları Mehmed ve Ali beyleri de esir alıp Bursa'da hapsettirmiştir. Bu harekât ile Karaman Devleti'nin ova bölgesindeki Konya, Lârende. Niğde. Yavaş Kara Hisarı (şimdiki Yeşilhisar), Ilgın, Saidili (Kadınhanı). İshaklu, Akşehir, hatta belki Seydişehri. Bozkır şehir ve yöreleri Osmanlı ülkesine katılmış, İç il denilen dağlık bölge yani Ermenek, Mut. Silifke, Gülnar, Anamur, Hadim ve Belviran yöreleri yine Kara-manoğulları'ndan Alâeddin Bey'in yeğeni ve Süleyman Bey'in oğlu Şeyh Hasan'ın idaresine bırakılmıştır. Yalnız, bazı vekâyi'nâmelerde yazıldığı gibi, Kadı Burhâneddin'in elinde bulunan Aksaray'ın da bu sırada Osmanlı idaresine geçmiş olması kabul edilemez.

Alâeddin Bey şüphesiz cesur, enerjik, ihtiraslı bir hükümdardı; her istikamette toprak elde ederek Karaman ülkesini çok genişletmiş olduğu bir gerçektir. Bu sebepledir ki Karaman beyleri. Memlûk müelliflerinin onlar hakkında yazdıkları “Anadolu dağlarının hükümdarları” vasfından kurtulmuşlardı. Ancak Alâeddin Bey'in bu başarıları, bilhassa siyasî durumun pek müsait olmasından ve karşısında kuvvetli şahsiyetlerin bulunmamasından ileri gelmişti. Görüldüğü gibi Murad Hüdâvendigâr, Yıldırım Bayezid ve Kadı Burhâneddin gibi kuvvetli şahsiyetler çıkınca bunlar karşısında muvaffak olamamış, hatta aldığı yerler elinden çıkmış ve hayatını da kaybetmiştir. Alâeddin Bey'in halef ve seleflerinin çoğu gibi idare ettiği halka karşı şefkatle davrandığı söylenebilir. Şikâriye göre Karaman [92] Alâeddin Bey dört tekke ve yirmi bir han ile Mevlânâ'nın kabri üzerindeki Ye-şiltürbe'yi yaptırmıştır. Onun birçok kaleyi zaviye haline sokup oralarda yoksullara ve yolculara sofra hazırlattığı da bilinmektedir. Alâeddin Bey, Lârende'de hisarın doğusunda bir cami ile bir türbe inşa ettirmişti. Şikâri, Osmanlı kumandanı Gedik Ahmed Paşa'nın saray yerine bir hisar yaparken malzemesinden istifade etmek için. diğer birçok camiler gibi bu camiyi de yıktırdığını ileri sürmektedir. [93] Ona göre bu cami eşi görülmemiş bir eşer idi. Ancak cami harap olmakla beraber 1476 yılında mevcut idi ve II. Bayezid devrinde yeniden kullanılmaya başlanmış, sonra yok olup gitmiştir. [94] Alâeddin Beyin güzel bir sanat eseri olduğu anlaşılan türbesi ise harap bir durumda da olsa günümüze kadar gelmiştir. Alâeddin Bey. bunlardan başka 1370 yılında bir zaviye de yaptırmıştı. Bu zaviyenin kitabesinde, diğer kitabelerde olduğu gibi, Ebü'l-fetih unvanı ile anılmaktadır. [95] Bu zaviyeye ait vakfiye de günümüze kadar gelmiştir. [96] Alâeddin Bey babası Halil Bey gibi tahsilli bir hükümdardı. Şair Yârcânrye Şehname tarzındaki Karamannâme'yi yazdıran odur. Kaybolmuş olan bu eserin bazı ilâveler yapılarak mensur tarzda Şikârî tarafından Türkçe'ye tercüme edildiği bilinmektedir. Fakat bu tahsilli hükümdarın Türk kültür ve edebiyatına eser veya eserler kazandırılmasında gayret gösterdiğine dair hiçbir delil yoktur. Para kestirip kestirmediği de kesin olarak bilinmemektedir. [97]



Bibliyografya


1) Feridun Ahmed Bey. Münşeâtü's-selâtın, İstanbul 1274, I, 90, 91, 95, 96, 101, 103, 104, 107, 108, 110, 111, 113;

2) Esterâbâdî, Bezmü Hezin [98], İstanbul 1928, bk. Dizin, s. 43, 48, 312, 314;

3) Şikârî Ahmed. Karaman Tarihi ihaz Mesut Koman, Konya 1946, s. 1, 2, 61, 106, 113, 116, 117;

4) Neşri, Cihannümâ (Unat), I, 189, 193, 215, 235, 315, 321; Ü

5) Hoca Sâdeddin, Tacut-tevârîh, İstanbul 1279, 80, 1, 67, 68, 103, 108, 128, 129, 131, 133;

6) J. Schiltberger. The Bondage and Travels of Schiltberger [99], London 1879, s. 32;

7) İstanbul'un Fethinden Önce Yazılmış Tarihî Takvimler [100], Ankara 1954, s. 31, 42;

İ. Hakkı Konyalı. Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi, İstanbul 1967, s. 230, 231, 233, 235, 252, 254, 255, 256, 466;

9) Uzunçarşılı. Anadolu Beylikleri, s. 13, 14;

10) a.mlf.. Osmanlı Tarihi, 1, 160, 161, 189, 193. 245, 247, 249, 265, 295, 298;

11) Halil Edhem (Eldem), “Karamanoğulları'na Dair Vesâik-i Mahkûke”, TOEM, 11/ 11 (1327), s. 709, 711;

12) Faruk Sümer, “Anadolu'da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, Ankara 1969, s. 125, 126;

13) a.mlf.. “Karaman oğullan”, El2 (İng), IV, 619, 625;

14) Nihal Atsız. “Hicri 858 Yılına Ait Takvim”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, IV, Ankara 1973, s. 256, 257; 15) Mükrimin Halil Yınanç, “Bayezid I”, İA, II, 369, 392;

16) M. C. Şehâbeddln Tekindağ. “Karamanlılar”, İA, VI, 316, 330, [101]