Ebu Hanife

#1 Salı 4 Mayıs - 19:17

Ebu Hanife (asıl adı Numan
bin Sabit bin Zutadır), 699 yılında Kufe’de doğup, 767'de Bağdat'ta
öldürüldü. Müslümanlar tarafından ehl-i sünnet itikadının lideri kabul
edilir. Hanefi Mezhebinin kurucusudur. Müslüman inancında olanların
%45-50'i Hanefi mezhebindedir.

Babasının adı, Sabit'tir. İran'ın
ileri gelenlerinden bir zatın soyundan olup, Faris oğullarındandır.
Dedesi Zuta'nın, İslam dinini kabul ettiği, babası Sabit'in, Hz. Ali
ile görüştüğü, kendisi, evladı ve zürriyeti için duasını aldığı rivayet
edilir.

Küçük yaşta Kur’an-ı kerimi ezberlemiş ve Arapçanın o
zaman tasnif edilmekte olan sarf, nahv, şiir ve edebiyatını
öğrenmiştir. Gençliğinin ilk yıllarında Eshab-ı kiramdan Enes bin
Malik’i, Abdullah bin Ebi Evfa’yı, Vasile bin Eska’ı, Sehl bin Saide’yi
ve hicri 102’de en son Mekke’de vefat eden Ebu’t-Tufeyl Amir bin
Vasile’yi görmüştür. Bunlardan hadis dinlemiştir.

İmam-ı
Şabi’nin tavsiyesiyle ilme sarılıp, ders halkalarına devam etmeye
başlamıştır. İmam-ı A’zam önce kelam ilmini, iman ve itikadı ve
münazara bilgilerini Şabi’den öğrenmiştir. Daha sonra Hammad bin Ebi
Süleyman’ın ders halkasına katılarak fıkıh ilmine başlamıştır.
Hammad’ın derslerine yirmi sekiz yıl devam etmiştir.

Hocası
Hammad’ın dersine devam ettiği sırada sık sık Hicaz’a gidip Mekke ve
Medine’de çoğu Tabiinden olan âlimler ile görüşür, onlardan hadis
rivayeti dinler ve fıkıh müzakereleri yapardı. Ehl-i beytten Zeyd bin
Ali’den, Muhammed Bakır’dan ilim öğrendi.

Tasavvuf bilgilerini
Muhammed Bakır, ondan sonra da Silsile-i aliyyeden olan Cafer-i
Sadık'dan öğrendi. Eshab-ı kiramdan İbni Abbas’ın ilmini, Mekke fakihi
Ata bin Ebi Rebah’tan ve İkrime’den, Hz. Ömer ve onun oğlu Abdullah’tan
nakledilen ilimleri Abdullah bin Ömer’in azatlısı Nafi’den öğrendi.
Böylece, Eshab-ı kiramdan İbni Mesud ve Hz.Ali’den nakledilen ilimleri
de buluşup görüştüğü Tabiinden öğrendi.

İmam-ı A’zam, İslam
dinine yaptığı hizmetleriyle İslamiyet’i iman, amel ve ahlak esasları
olarak bir bütün halinde insanlara yeniden duyurmuş, şüphesi ve bozuk
bir düşüncesi olanlara cevaplar vermiş, önce itikadda birlik ve
beraberliği sağlamış; ibadetlerde, günlük işlerde İslam fıkhının
esaslarını ve şeklini tespit etmiştir. Böylece, ikinci hicri asrın
müceddidi (dinin yeniden yayıcısı) unvanını almıştır.

İmam-ı
A’zam, fıkhı; Leh ve aleyhte olanı bilmek, tanımak diye tarif etmiştir.
Bu tarife göre fıkhı tespit etmek için, Edille-i şeriyyeye başvururdu.
Bunlar Kitap, yani Kur’an-ı kerim, Sünnet (Peygamberin sözleri,
fiilleri ve takrirleri), İcma-ı Ümmet (Eshab-ı kiramın bir mesele
hakkındaki sözbirliği) ve Kıyas-ı Fukaha (hükmü verilmiş meselelere
benzeterek bir başka meseleyi hükme bağlamaktır.

İmam-ı A’zam
herhangi bir fıkıh mevzuunun işlenmesi veya fetvasının takrir edilmesi,
yahut da cevabı bulunmak üzere mevzu (konu) edildiğinde, sırasıyla bu
dört kaynağa baş vururdu. Önce Kur’an-ı kerime bakar, hükmü aranan
meselenin işaret yoluyla, iktiza yoluyla, ibare yoluyla veya delalet
yoluyla cevabı varsa meseleyi ona göre çözerdi. Meselenin halli için
Kur’an-ı kerimde delil bulunmazsa Sünnete, burada da bulamazsa İcma-ı
Ümmete bakardı. Bu kaynaklarda bulursa meseleyi çözerdi, hükmünü
bildirirdi. Şayet sırasıyla bu üç kaynakta bulamazsa, o zaman Kıyasa
başvurur ve meseleyi çözerdi.

İşte İmam-ı A'zam Ebu Hanife; en
mükemmel usullerle yaptığı uzun çalışmaları ve ictihadı neticesinde
çözdüğü ve tedvin ettiği fıkıh (hukuk) bilgileri ile Müslümanların
ibadetlerinde ve diğer işlerinde İslamiyet'e doğru bir şekilde uymak
için takip edecekleri bir yolu gösterdi ve bu yola “Hanefi Mezhebi”
denildi.

Talebelerine verdiği dersleri ise mükemmel bir usul ile
yürütürdü. Bir taraftan fıkhın eski hadiselere ait bilinen hükümleri
takrir edilir (anlatılır) ve müzakere yapılır, diğer taraftan yeni
hadiselere ait hükümler bulunurdu. Geçmiş ve yaşanmakta olan
hadiselerin hükümleri takrir edilirken, bunlara benzeyen veya aynı
cinsten olup da gelecekte vuku bulabilecek hadiselere ait hükümler de
araştırılıp bulunurdu. Dolayısıyla imam-ı A’zam'ın derslerinde geçmiş
ve yaşanmakta olan halin meselelerinden başka, geleceğe ait meselelere
geçilmiş ve fıkhın külli (genel) kaideleri tespit edilmiştir.

İmam-ı
A’zam, ömrü boyunca, insanları, imandan ayırmaya çalışan ve kendilerine
“Dehriyyun” denilen fırkalarla mücadele etmiştir. Bunların başında ibni
Sebeciler, Hariciler ve Mürcie, Mutezile, Cebriyye gibi fırkalar
gelmekteydi.

İmam-ı A’zam, fıkıh ilmini ilk defa kollara ayırıp
her branşın bilgilerini ayrı ayrı toplamış, usuller koymuş, Feraiz ve
Şurut kitaplarını yazmıştır. Ayrıca Eshab-ı kiramın, Peygamber'den
naklen bildirdiği iman, itikad bilgilerini de toplayıp yüzlerce
talebesine bildirdi.

İlmi Kelam, yani iman bilgileri
mütehassısları yetiştirdi. Başta gelen talebeleri; İmam-ı Ebu Yusuf
ismiyle meşhur Yakub bin İbrahim, Muhammed Şeybani, Züfer bin Hüzeyl,
Hasan bin Ziyad, oğlu Hammad, Davud-i Tai, Esad bin Amr, Afiyat bin
Yezid el-Advi, Kasım bin Ma’an, Ali bin Müshir, Hibban bin Ali gibi
âlimlerdir.

İmam-ı A’zam’ın derslerinde çözülen fiili ve nazari
fıkhi meselelerin sayısı altıyüzbini aştığı rivayet edilir. İmam-ı
Matüridi ondan gelen kelam bilgilerini kitaplara yazmıştır.
Yetiştirdiği talebelerin sayısı dört bine ulaşmış olup, bunlardan yedi
yüz otuzu ilimde iyice yükselmiş, içlerinden kırk kadarı ictihad
derecesine çıkmıştır. Bazı müellifler onun derslerinde yetişen
talebelerinin isim ve künyelerini, mensup oldukları şehirlerini tespit
edip, yazmışlardır. İmam-ı A’zam ticaretle de uğraşırdı.

Vefatı

İmam-ı
A'zam bütün zorlamalara rağmen hükümet ve siyaset işlerine
karışmamıştır. İkinci Abbasi halifesi Ebu Cafer Mensur bu yüzden İmam-ı
A'zamı hapsettirip işkence yaptırmış ve zehirleterek öldürtmüştür.

Vefatından
sonra çok kimseler onu rüyasında gördüklerini söylemişler ve kabrini
ziyaret ederek, onun şânının yüceliğini dile getiren rivayetler
anlatmışlardır. “Yüz elli senesinde dünyanın ziyneti gider” hadis-i
şerifinin, imam-ı A’zam için olduğunu İslam âlimleri bildirmiştir.
Çünkü o tarihte İmam-ı A’zam gibi bir büyük vefat etmişti. Mezhebi,
İslam âleminin büyük bir kısmına yayıldı. Selçuklu Sultanı Melikşah’ın
vezirlerinden Ebu Sa’d-i Harezmi İmam-ı A’zamın kabri üzerine mükemmel
bir türbe ve çevresinde bir medrese yaptırdı. Daha sonra Osmanlı
padişahları bu türbeyi defalarca tamir ettirmiştir. Bkz: İmam-ı Azam
Ebû Hanife Külliyesi

Eserleri

Ebu
Hanife'nin eserleri pek çok olup zamanımıza kadar ulaşmış olanları
başlıca on tanedir. Aslında akaid ve fıkıh ilimlerinde rivayet edilen
bütün meseleler onun eseridir.

* Risale-i Redd-i Havaric ve Redd-i Kaderiyye: İmam-ı a’zamın usul-i dinde ilk yazdığı eserdir.

* El-Fıkh-ul-Ekber: Akaide dairdir. Bu eserin birçok şerhi yapılmış
olup, başlıcaları şunlardır: El-Kavlül-Fasl; Muhyiddin bin Behaeddin
tarafından yapılan şerhidir. Bu kitap Hakikat Kitabevi tarafından ofset
yoluyla basılmıştır. Pezdevi, Ebu’l Münteha ve imam-ı Matüridi
tarafından yapılan şerhleri de meşhurdur.
* El-Fıkh-ül-Ebsat: İmam-ı a’zam bu eserinde istita’at (insan gücü) hayır ve şer, kaza ve kader meselelerini açıklamaktadır.
* Er-Risale li Osman Büsti: Eserde iman, küfür, irca ve va’id meseleleri açıklanmıştır.

* Kitab-ül-Âlim vel-Müteallim: Bu eserde muhtelif meseleler hakkında
Ehl-i sünnet itikadını bildirmek için tertiplenmiş soru ve cevaplar
vardır.
* Vasiyyet-i Nukirru: Eserde Ehl-i sünnet vel-cemaatin
hususiyetleri anlatılmakta, akaid ve farzların hudutları
açıklanmaktadır. Bu vasiyetten başka oğlu Hammad’a ve talebesi Ebu
Yusuf’a yaptığı vasiyet olmak üzere on beş kadar vasiyetnamesi vardır.
* Kaside-i Numaniyye
* El-Asl